صنعت ازدواج،قلب، رد القافیه

از آنجائی که قرآن کلام بشر نیست و کلامی نورانی است، اصطلاحات دیگری را برای آن به کار می‌برند. آرایه سجع اگر در قرآن بیاید به آن فاصله می‌گویند.

قاعده‌ی قافیه‌ی درست
برای تشخیص درست بودن قافیه و همچنین اثبات این امر، به هجای آخر واژه توجه می‌کنیم. قاعده قافیه درست این است که در هجای پایانی اولین حرف تغییر می‌کند. به دو واژه نگهدار و جویبار توجه کنید. هجای پایانی این دو واژه دار و بار می‌باشد. همانطور که می‌بینید حرف اول این دو هجا تغییر کرده است، بنابراین این دو با هم قافیه هستند.

نکته:
اگر کلمات دارای پسوند باشند ناخودآگاه هجای پایانی همان پسوند کلمه است. در این حالت تکرار پسوند نمی‌تواند قافیه بسازد. یعنی کلماتی که دارای پسوند مشترک هستند با هم قافیه نیستند. به کلمات زیر که دارای پسوند اَش می‌باشند توجه کنید. کتابش، کارش، دلش
این کلمات با هم قافیه نیستند زیرا اگر پسوند آن‌ها را کنار بگذاریم دیگر حرف مشترک ندارند.
اما دو کلمه‌ی کارش و بارش، یا دو کلمه‌ی کتاب و جواب با هم قافیه هستند.

متأسفانه در بعضی از محافل ادبی مباحثی مطرح می‌شود که پشتوانه‌ی علمی ندارد و غلط مصطلحی است که در این محافل و بین شعرا رواج یافته است. مثلا نکته ای که در بحث قافیه‌ی درست درباره‌ی پسوند گفتیم را بعضی‌ها می‌گویند به کار بردن آن‌ها تا دوبار ایرادی ندارد.


آرایه قلب
در جلسه گذشته گفتیم که ممکن است در شعر حرف، کلمه، عبارت و ... تکرار شوند. به بیت زیر از حافظ توجه کنید:
نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس
ملالت علما هم ز علم بی عمل است
همانطور که می‌بینید در این بیت حروف ع ل م تکرار شده است که با این حروف کلماتی مثل علم و عمل ساخته می‌شود. در چنین حالتی که حروف بر اساس یک نظمی خاصی تکرار شئه اند و با جابه جایی کلمات دیگری را ساخته اند در اصطلاح می‌گویند قلب شده است.

در آرایه‌ی قلب لزوماً این طور نیست که معنا تغییر کند. گاهی با جابه جایی عین عبارت همراه است- هر چند اگر با تغییر معنا همراه باشد زیبایی بیشتری دارد- به چنین حالتی که عین عبارت تکرار می‌شود طرد و عکس می‌گویند. مانند بیت زیر از مرحوم قیصر امین پور:
چه کردی چه کردی تو ای عشق با او
تو ای عشق با او چه کردی چه کردی

صنعت ازدواج
علمای اهل ادب دقت و بررسی فراوانی در زمینه‌ی ایجاد موسیقی و زیبا شدن شعر انجام داده اند. در یکی از این بررسی‌ها به این نتیجه رسیده اند که اگر دو کلمه که با هم سجع دارند در کنار هم باشند، هماهنگی بهتری دارند و موسیقی بهتر به گوش می‌رسد. به چنین وضعیتی که دو واژه سجع در کنار هم بیایند در اصطلاح صنعت ازدواج می‌گویند.
یاد باد آنکه ز که ز ما وقت سفر یاد نکرد

رد القافیه
یکی دیگر از صنعت‌های ادبی که مربوط به سجع می‌شود و بزرگان ادب کاربرد آن را زیبا می‌دانستند، رد القافیه است. رد القافیه یعنی قافیه مصراع اول قصیده یا غزل در آخر بیت دوم تکرار شود، به طوری که موجب حسن کلام باشد.
...............*           ...............

...............             ...............*

در تکرار به این که صامت تکرار می‌شود یا مصوت نیز توجه کرده اند. به این صورت که اگر صامت تکرار شود در اصطلاح هم حروفی و اگر مصوت تکرار شود، هم صدایی می‌گویند. مشهور‌ترین نوع هم صدایی، تتابع اضافات است. یعنی کلمه هایی که با کسره به هم وصل می‌شوند. برای درک بهتر این مطلب به بیت زیر از قیصر امین پور توجه کنید:

ای تکیه گاه و پناهِ زیباترین لحظه هایِ
پرعصمت و پر شکوهِ تنهایی و خلوتِ من

نکته‌ی مهم:
تمام آرایه‌های ادبی زمانی کاربرد دارند و شعر را زیبا می‌کنند که مصنوعی نباشند. یعنی در وهله‌ی اول باید خود شعر جلب نظر کند. اگر آرایه‌ی ادبی از شعر پررنگ‌تر باشد، مانند این است که یک لباس ارزشمند و گران قیمت را بر تن یک عروسک بپوشانیم.


کتابی هست با نام مقامات که موضوع اصلی آن سجع است و مطالعه‌ی آن خالی از لطف نیست.
از نمونه‌های موفق نثر مسجع می‌توان نثر خواجه عبداله انصاری، کشف الاسرار میبدی و از همه مشهورتر گلستان سعدی را نام برد.